Pengertian Pidato Pidarta Bahasa Basa Bali
SARGAH
I
PAMAHBAH
Ring sargah puniki jagi kawedar
indik: ( 1.1 ) Latar belakang, ( 1.2 ) Rumusan masalah, (1.3) Tetujon
makalah, ( 1.4 ) kawigunan makalah.
1.1. LATAR BELAKANG
Sinalih
tunggil kawagedan mabasa Bali inggih punika mabaos (berbicara). Kawagedan
mabaos sajeroning paplajahan basa Bali mateges maderbe kaweruhan miwah
kawagedan ngawedar ida utawi daging pikayunan nganggen basa bali sane becik
miwah patut (baik dan benar). Becik, mateges nganggen pilihan
kruna-kruna sane lengut tur prasida nudut kayun sang sane mirengang. Patut,
mateges mungguing kruna-kruna sane kanggen sajeroning pidarta punika manut
genahnyane nganutin tata anggah ungguhing kruna basa bali.
Mabaos
bali kabinayang dados kalih inggih punika mabaos ring forum resmi miwah mabaos
ring pagubugan (nenten resmi). Punika mawinan wenten basa pakraman miwah basa
pasuitrayan. Basa pakraman, wantah basa baline sane kanggen mabaos ring patemon
– patemon resmi minakadi ring paruman adat, ring upacara agama, miwah
pangajahan basa bali ring kelas. Raris sane kabaos basa pasuitrayan inggih
punika basa baline sane kanggen mabebaosan ring pagubugan sarahina-rahina (sane
nenten resmi), minakadi para muride ngraos ring kantin sareng
timpal-timpalnyane, para pegawe kantoran ngraos ring ruangan masambilan
makarya, para petani ngraosang toya ring carike, miwah sane lianan. Sinalih
tunggil wangun bebaosan resmi punika mawasta pidato (andap) utawi pidarta
(alus).
1.2.
RUMUSAN MASALAH
1.2.1.
Napi teges pidarta punika ?
1.2.2.
Punapi wangun pidarta punika ?
1.2.3.
Punapi tetikesan mapidarta ?
1.2.4.
Napi malih soroh-soroh pidarta
punika ?
1.2.5.
Punapi panureksan mapidarta ?
1.2.6.
Napi luir bebaosan mapidarta ?
1.2.7.
Napi conto pidarta ?
1.3. TETUJON MAKALAH
1.3.1. Mangda pengwacen uning ring
pamiteges pidarta
1.3.2. Mangda pengwacen uning ring wangun
pidarta
1.3.3. Mangda pengwacen uning ring
tetikesan mapidarta
1.3.4. Mangda pengwacen uning ring
soroh-soroh pidarta
1.3.5. Mangda pengwacen uning ring
panureksan mapidarta
1.3.6. Mangda pengwacen uning ring luir
bebaosan mapidarta
1.3.7. Mangda pengwacen uning ring conto
pidarta
1.4.KAWIGUNAN MAKALAH
1.4.1.
Kawigunan majeng pangawi lan
pengwacen
1.4.1.1.
Nincapang
kaweruhan sisya ngumpulang informasi tur ngerumusang informasinyane dados
wangun makalah.
1.4.1.2.
Ngakehin kaweruhan sisya indik
pidarta basa bali
1.4.2.
Kawigunan majeng sekolah
1.4.2.1. Mangda guru
prasida nganggen makalah puniki sakadi referensi PBM ring sekolah
SARGAH
II
DAGING
2.1.
Pamiteges pidarta
Pidarta
Bali inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sane
kawedar majeng anak sareng akeh, sane matetujon mangda anake sane mirengang
baose punika kayun nginutin daging kapatutan sane kabaosang utawi mangda napi
sane kawedar prasida karesepang saha kalaksanayang. Sang sane mapidarta kabaos orator.
2.2.
Wangun Pidarta
Karangan
miwah surat ketah madaging pendahuluan, isi, miwah penutup. Wangun pidarta
taler kadi asapunika, madaging purwaka, daging, miwah pamuput. Pateh sekadi ring
bahasa Indonesia, pidarta basa baline maderbe wangun utawi format sasuratan
sane pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun pidarta basa baline
sane kapalih dados tigang palet inggih punika :
I.
Purwaka/Pamahbah (Pendahuluan)
Ring
pahan puniki dagingnyane patut ngaturang pangayubagia ring Ida Sang Hyang Widhi
Wasa, pangastuti/pangastawa, panganjali ring para pamilet utawi sang sane
mirengang, ngaturang parama suksma, pangaksama, raris nyinahang angga (sapa
sira sane mamaos mangda kauningin).
II.
Daging pidarta (manut babuat)
1)
Unteng karya
2)
Tema
3)
Manut tetujon bebaosan
Yening
ring paruman banjar upami, patut aturang daging-daging parindikan sane mabuat
ring krama banjar. Yening ring pawiwahan umpaminnyane ritatkala kapakusara
ngangganin kulawarga ring adampati, nguningayang eed upakara, taler tan lali
ngaksamayang mungguhing kawentenan genah, panyambrama miwah sane tios-tiosan.
Asapunika taler ring acara sane tiosan.
III. Pamuput
Ri
sampun ngenjek ring pamuput atur (pidarta) patut wentenang :
1)
Pacutetan daging bebaosan
Puniki mabuat pisan duaning risampune panjang antuk
matur-atur mangdene sang mirengang eling malih ring unteng daging bebasoanne
2)
Matur suksma
3)
Nunas pangampura manawi wenten sane
tan manut ring kayun sang miarsayang.
4) Parama santih
Maka
panguntat anggen wasananing atur miwah muputang pidarta
2.3.
Tetikesan Pidarta
Sajeroning
maktayang pidarta, mangda napi sane kawedar prasida kauratiang saha mangda
prasida nudut kayun sang sane miarsayang, sang orator patut taler nguratiang
tetikesan mapidarta. Minakadi ring sor puniki.
1)
Wicara inggih punika ngeninin indik
topik utawi tema pidarta, sane prasida nudut kayun para pamiarsa.
2)
Wiraga inggih punika semita, laras,
agem, utawi bahasa tubuh sang sane maktayang pidarta.
3)
Wirama inggih punika tata suara sane
mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sane anut ring panggelan lengkara
mangda kapireng lengut.
4)
Wirasa inggih punika rasa
penghayatan ritatkala maktayang pidarta mangda daging pidarta punika prasida
nuek pikayunan sang sane mirengang.
2.4.
Soroh Pidarta
1. Pidarta
tutur (impromptu/dadakan), inggih punika pidarta sane kawedar sangkaning
dadakan utawi nenten madasar antuk pangrencana.
¶Kalebihannyane :
a) Lebih nyihnayang pikayunan sang sane
mapidarta
b) Bebaosan sang sane mapidarta madasar
antuk kaweruhannyane.
c) Kawentenan interaksi sareng pamiarsa
utawi nenten monoton.
¶Kakirangan
a) Kirang sistematis mawinan nenten
wenten nyiapang teks
b) Sang orator ka kantenang “gerogi”
utawi demam panggung (cenderung lebihgugup)
c) Nenten manut ring bantang (tema)
2. Pidarta
sasuratan (manuskrip/naskah), inggih punika pidarta sane kawedar sangkaning
sampun kasiagayang teksnyane.
¶Kalebihannyane :
a) Kakaryanang logis tur sistematis
b) Sang orator prasida milih
kruna-kruna sane becik
c) Manut ring bantang (tema)
utawi topik
¶Kakirangan :
a) Interaksi nenten becik sareng
pamiarsa
b) Makeh merluang/ngarsayang galah
anggen ngaryanang teks
3. Pidarta
arda tutur (tanpa naskah/ekstemporan), inggih punika pidarta sane kabaktayang
ngangge ringkesan utawi skema, sane lumrah kabaktayang olih pangenter acara
utawi ugrawakia.
¶Kalebihannyane :
a) Kawentenan interaksi sareng
pamiarsa.
¶Kakirangane :
a) Nenten manut ring bantang (tema)
b) Kirang sistematis mawinan nenten
wenten nyiapang teks
c) Meweh milih kruna sane becik
4. Pidarta
memoriter (menghafal), inggih punika materi sane pacang kabaktayang ring arep
pamiarsa sampun kasiapang tur kasurat dumun selanturnyane patut kawacen
sesai-sai.
¶Kalebihannyane :
a) Teks kakaryanang logis tur
sistematis
b) Prasida milih kruna sane becik
c) Manut ring tema utawi topik
¶Kakirangan :
a) Interaksi sareng pamiarsa pacang
kirang mawinan sang orator ngutsahayang eling ring kruna sane wenten ring teksnyane
b) Ngarsayang akeh waktu
c) Kirang penghayatan ritatkala
maktayang pidarta
d) “Tempo” sang orator ritatkala
maktayang pidarta gelis (Terlalu cepat dalam menyampaikan)
2.5.
Panureksan Mapidarta
Malarapan antuk kawentenan ring ajeng, sajeroning ngamiletin
lomba mapidarta, wenten lelima kriteria sane sering katureksa utawi kaicenin
nilai sakadi ring sor puniki:
1)
Pengelolaan tema
Murdan pidarta miwah daging pidarta mangda manut ring tema
sane kaicen antuk lembaga sane ngawentenang lomba.
2)
Bahasa
Sane katureksa maiketan ring bahasa minakadi suara (vokal),
pelafalan (ucapan sane manut), miwah anggah ungguhing basa bali.
3)
Penguasaan materi
Duaning sang mapidarta pacang nenten nganggen teks, yening
wenten nenten lancar janten pacang ngirangin nilai.
4)
Amanat
Amanat sane katureksa manut tema utawi topik sane kabaosang.
5)
Penampilan
Sane katureksa ring penampilan inggih punika wiraga utawi
bahasa tubuh sang sane pamidarta mangda manut ring napi sane kabaosang.
2.6.
Luir Bebaosan Mapidarta
Yening uratiang becik – becik, kantun akeh wenten luir
bebaosan mabasa bali alus sane wangunnyane masaih ring pidarta. Bebaosan punika
madue wasta niri-niri minakadi:
1)
Pidarta (pidato)
Bebaosan mabasa bali alus ring acara pakraman sane
dagingnyane umum utawi nenten ngeninin indik ajahan agama.
Upami :
• pidarta kelian ring krama banjar (indik ngwangun bale
banjar)
• pidarta pamilet lomba ring pakraman (indik narkoba)
2)
Dharma wacana (upanisad, siraman rohani)
Inggih punika bebaosan mabasa bali alus ring acara pakraman
sane madaging saindik-indik ajahan agama.
Upami:
o Bebaosan Ida Pedanda Made gunung ring Bali TV
o Bebaosan Sri Mpu Dukuh Sakti ring Jaba Pura Pangkung Prabu
3) Sambrama wacana
(kata sambutan)
Inggih punika bebaosan mabasa bali alus sane kawedar pinaka
nyanggra sajeroning acara pakraman utawi pinaka panyanggra tamiu
sajeroning upacara adat utawi agama.
Upami :
o Panyanggra Kelian Banjar Dinas rung ulang tahun sekaa
teruna
o Panyanggra sang madue karya ring para undangan
4) Atur piuning
(laporan)
Inggih punika bebaosan mabasa bali alus sane nguningayang
kawentenan karya sane kalaksanayang.
Upami:
o Atur piuning manggala karya ulang tahun
o Atur piuning pangrajeg karya pacaruan ngresigana.
ü Salanturnyane
patut taler kauningin mungguing wenten makudang-kudang istilah sane wenten
paiketannyane ring pidarta mabasa bali, minakadi :
1. Dharma tula: pabligbagan umum (diskusi)
2. Widya tula : pabligbagan saindik-indik daging kaweruhan
(ilmu pengetahuan)
3. Dharma Suaka: bebaosan ngaptiang kapiolasan utawi daging
ipun wenten sane jagi kasuakayang
4. Sima krama: patemon medarmasuakan
5. Saur-pitaken: tanya jawab.
ü Sajaba
punika, patut taler kawikanin mungguing wenten makudang-kudang istilah kanggen
maosang anake sane sering milet mabebaosan ring pakraman (patemon resmi)
minakadi:
1) Pamidarta: sang sane mapidarta (orator)
2) Pamaos : sang sane maosang kriapatra utawi makalah
(pemakalah, penyaji)
3) Ugrawakia: pangenter, sang sane ngenterang acara (MC,
pembawa acara)
2.7.
Conto Pidarta
BASA BALI MANGDA AJEG
Om Swastyastu
Inggih ida dane sareng sami, Ibu guru sane dahat wangiang
titiang. Punika taler para semeton pamilet sane tresna sihin titiang. Sadurung
titiang nglantur matur, ngiring sareng sami ngaturang suksmaning manah pamekas
majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, malarapan antuk pasuecan ida, iraga
sareng sami prasida mapupul iriki, manggihin karahayuan sekadi mangkin.
Ibu guru sane dahat wangiang titiang. Ring galahe sane becik
puniki, lugrayang titiang matur samatra nganinin indik “Ngiring Rajegang
Basa Bali Druene”. Kawentenan pulo Baline pinaka pulo wisata budaya sane
sampun kaloktah doh kantos ke dura Negara. Sampun sami uning tur pawikan,
punika sami ngawinang jagat Baline kaparinama olih para janane "pulau
seribu pura, pulau dewata, pulau surga utawi the last paradise". Napi
sane ngawinang pulau Baline kaparinama asapunika?. Sane ngawinang pulau Baline
kaparinama asapunika tur kasenengin olih para janane boyaja tios, punika
santukan keasrian palemahan pulau Baline, katuku malih antuk seni lan budaya
maka miwah para jana Baline sane ngandap kasor utawi kuma warga, sami punika
kadasarin antuk agama Hindu sane pinaka dasar mapineh jatma Baline. Nepek pisan
ring tatuek miwah pamarginnyane minakadi panca yadnya sane kabaos ring kecap
sastra agama. Punika kamanah antuk titiang ngawinang jagat Baline kasub ka dura
Negara. Sane mangkin menawita majalaran sane sampun odar titiang. Pinunas
titiang ring Iratu ida dane sareng sami ngiring dabdabin indik kasukertan jagat
Baline mangda kayang kawekas Rajeg lan lestari.
Silih tunggil sane kanggon nguratang tur ngewerdiang seni
budaya inggih punika nenten sios wantah Basa Bali druene sane pinaka tetamian
utawi warisan saking leluhur iragane jatma Bali, punika ngawinang iraga patut
bangga dados putra-putri Bali, pinunas titiang sumangdane budayane nenten rusak
tur punah. Mangdane nenten iraga kabaos "Kadi katak sane wenten ring
sor tunjunge", I kekupu saking doh ipun ngrasayang kamiikan ipun i
sekar tunjung, sakewanten I katak yadiastun nampek ring genahe punika, setata
nyongkok nenten ngerasayang kamiikan i sekar tunjung sane kalintang
ngulangunin. Suksmanipun, iraga jagat Baline akeh pisan madue seni budaya, sane
luihin utama kabaos adiluhung, ngawinang akeh parajanane saking dura Negara
meled pisan manah ipun ngantenang seni budaya druene, sakewanten iraga sane
magenah ring Bali nenten pati rungu kapining budaya druene, mangda nenten kadi
asapunika.
Basa Baline silih tunggil pinaka pangeling iraga dados jatma
Bali, punika sane mawinang iraga mangda tetep ngangge basa Bali rikalaning
mabaos sajeroning pagububan utawi pasawitran. Yening iraga nenten ngangge basa
Bali druene sinah kasujatian iraga dados jatma Bali ical utawi ilang. Inggih
ida dane sane tresna sihin titiang.Yadiastun sane mangkin makueh
pengaruh-pengaruh sane makta budaya miwah seni sane jaga nyaihin wiadin
munahang seni budaya Baline. Sakewanten yening sampun iratu ida dane sareng
sami eling ring kawentenan sastra Bali prasida antuk nyaringin pengaruh seni
budaya sane jaga ngrangsuk ring sejeroning budaya Baline. Mawanti wanti titiang
mapinunas ring iratu ida dane sareng sami mangda ngangge basa Bali druene
mangda tetep Rajeg tur Lestari.
Wantah asapunika prasida aturang titiang ring ida dane
sareng sami. Yening pat prade wenten iwang atur titiang minabte nenten manut
ring arsa, manawita sangkaning Basa Basita, tata titi miwah anggah ungguh basa.
Duaning titiang rumasa ring dewek kantun muda tur wimuda. Titiang nunas geng
rena pangampura, pinaka panguntat atur titiang, sinep titiang antuk parama
santi.
Om santih santih santih Om
GURU RUPAKA RING PAMADIKAN OKANDANE
Om Swastiastu
Para manggala sane baktinin titiang
Para
juru baos lan para panglingsir sane wangiang titiang.
Miwah
para sameton lanang istri sane tresnasihin titiang.
Angayubagia uningayang titiang ring Ida Hyang Widhi Wasa, santukan ledang ida
mapaica karahajengan ring iraga sareng sami.Ring galahe sane becik puniki
titiang nenten pacang akeh matur-atur duaning tambet titiange kalintang.
Sane
mabuat uningayang titiang wantah suksmaning manah ping banget pisan,inggian
ring Dane-dane prajuru adat lan dinas,pingkalih ring para panglingsir saking
kaler miwah saking iriki.Dumogi wantuan miwah uratian dane-dane sami sareng
maputang upacara pawiwahan pianak titiang pacang ngamolihang pangwelas sane
mautama saking Ida Sang Hyang Widhi.
Matur suksma taler titiang ring….(Made Darma)…… pinaka calon mantun titiang,taler
ring para panglingsire saking kaler duaning sangkaning daging kayun welas asih
miwah hening nirmala nyinahang misadia pacang ngambil pianak titiang pinaka
mantu utawi pangayah ring jeroan kaler.Ring pabaan genahang titiang pasuecan
para panglingsir sareng sami.Dumogi punapa-punapi sane kapatitis sareng
akulawarga pacang prasida labdha karya.
Salanturnyane lugrayang titiang nunas gung rena pangampura majeng
ring
panglingsire saking kaler,duaning kawentenan pianak titiang kantun doh saking
sane kaaptiang.Riantuk ipun kantun wimuda,janten during antes ipun nglarang
kahuripan makulawarga. Samaliha ipun durung tamat kuliah turmaning during
maderbe pakaryan sane prasida anggen ipun ngruruh pangupajiwa.Dadosnyane
sahananing kakirangan kantun wenten ring dewekipune.Yan nirgamayang titiang
ipun kadi kecap senggak wewangsalan Baline,”Kroncongan beten umah,panggul
tingklik mapurada”.Tegesnyane ngencolang ngalih somah bakal tidik tuara ada.
Raris yening nirgamayang titiang ipun ring who-wohan, tan ipun skaadi pisange
sane kantun matah. Janten Para panglingsir sane pacang repot nitenin ipun
mangda gumanti ipun dados pisang sane
tasak.
Raris, banget pinunas titiang mangda nenten uruk, mangda kasuen-suen prasida
ipun ngentosin saluir pratingkah sane nenten becik manados sang pawestri sane
kabaos becik. Duaning ipun waluyane lemat sane dahat puntul, mangda gumanti
manados lemat sane mangan, mangda ipun dados manusa sane mawiguna ring
kahuripan makulawarga.
Para Manggala, Panglingsir miwah Sameton sane baktinin
titiang.
Sane mangkin titiang pacang mapajar
amatra ring pianak titiang sareng kalih. Kene jani Luh. Bapak anak belog tur
lavur anggon Iluh rerama, mekelin aarta brana sing Bapak nyidang, bedak Bapak
apang Luh nyaluk kahuripan grahasta asrama.Jatinne lek tur sebet
rasane idep bapake. Sakewala benengan buka jani, mula ane kene mirib patut
temuang Bapak, pajalane ane kene mirib mula patut jalanin Luh ngajak lakr
kurenan Luhe. Jani mula galahe melah angggon Bapak mapitutur teken Luh ajak
dadua.
Mapan dasar deweke enu belog, sanget pangidih Bapake, eda pesan nyen ngaba
bikas ngagu, eda pesan malese ane jumah abana ke umah anake muani. Malajah
benya ngesehin tingkah, apang sida nemuang ane madan rahayu. Akengken ja
demenne teken kurenan, aketo patutne demene teken kulawarga kurenan. Sing dadi
nyapa kadi aku, nguasayang sekayan kurenanpadidian. Cutetnyane, akengken ja
sima karma anake di umah anake muani, ento ane patut jalanin. Kengken ja
orahina teken kurenane muah kulawargannyane, ento ane patut jalanang. Lantas
unduk tresna-asihe makurenan, apang sida nyen Luh nulad susatnyan Ida Dewi Sita
ring Ida Sang Ramadewa. Yadiastun bulan-bulanan kapandung olih Sang Rahwana anw
wibuhing artabrana, tusing pesan surud kasusatnyan Idane marep teken Sang
Ramadewa.
Jani lantasan teken…(I Made)….ada masih pangidihan Bapake amatra buka kene.
Mapan Jani…(Made)….nyinahang demen teken ia Iluh(pianak Bapake), kengken ja
demene jani, apang kayang ka wekas nyen uparira demene ento, apang sida setata
nunggal. Ento anggon dasar ngwangun kulawarga ane madan ajeng, langgeng, bagia,
muah sukerta santa. Yen tuah dadi ban Bapake ngidih, acepok Made ngraosang
tresna Iluh, apang kayang ka wekas tresnane sida mabunga. Nah tuah amonto sida
ban Bapak ngenjuhang pitutur teken Cening ajak
dadua.
Para manggala, Panglingsir, miwah Sameton sane Wangiang Titiang.
Wantah asapunika titiang prasida
mapawungu atur ring sameton sinamian utawi mapaweh piteket samtra ring galahe
sane becik puniki. Mantuk ring sahananing kakirangan atur titiang, nenten lali
titiang nunas gung rena pangampura. Pinaka pamuput atur, lugrayang titiang
ngonjarang Parama Santih.
Om Santih, Santih, Santih Om
Kaketus saking Buku Paket 3 Mangupura
SARGAH
III
PAMUPUT
3.1.
Simpulan
Pidarta Bali inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa
daging pikayunan sane kawedar majeng anak sareng akeh. Wangun pidarta inggih
punika: purwaka, daging, miwah pamuput. Tetikesan pidarta inggih punika wicara,
wirasa, wirama, wiraga lan wesata. Pidarta kakepah antuk petang soroh inggih
punika pidarta tutur (dadakan), pidarta arda tutur, pidarta memoriter, lan
pidarta sasuratan. Malarapan antuk kawentenan ring ajeng, sajeroning ngamiletin
lomba mapidarta, wenten lelima kriteria sane sering katureksa utawi kaicenin
nilai sakadi pengelolaan tema, bahasa, penguasaan materi, amanat tur
penampilan.
3.2.
Saran
Manut ring pikayun pangawi, pidarta sane becik
kaanggen inggih punika pidarta arda tutur (ekstemporan) mawinan ritatkala
mapidarta iraga prasida ngawentenang interaksi sareng pamiarsa lan iraga nenten
gerogi.
DAFTAR PUSTAKA
ª Manda, Drs. I Gede. dkk. 2011. Widia Sari Basa lan Sastra
Bali 3. Denpasar : Sri Rama.
Pingin File Wordnya Tinggal Print Aja Tanpa Perlu Diedit,
Download Dibawah Ini